De queeste van een middelmatig man: voorpret bij de nieuwe Murakami
Als literatuur inderdaad over gewone mensen onder uitzonderlijke omstandigheden óf uitzonderlijke mensen onder gewone omstandigheden gaat, vallen de boeken van Haruki Murakami zonder uitzondering in de eerste categorie. Ga maar na. De typische Murakami-held is een wat weemoedige man zonder noemenswaardige eigenschappen. Naast een baan en een aantal vaste rituelen – lezen, koken, muziek luisteren en een biertje drinken – valt er niet zo gek veel over hem te melden en dat weet hij zelf maar al te goed. Hij is intelligent genoeg om de middelmatigheid van zijn leven te doorzien maar dat is geen reden om te breken met dat leven. Waarom zou hij ook? Het is geen ramp en geen feest, het is, zo het cliché wil, gewoon wat het is. Biertje erbij, Bach eronder en mijmeren maar; je kan het slechter treffen. Meestal is hij een tijdje geleden in de steek gelaten en als hij nog samen is, staat hij op het punt om verlaten te worden. Daarmee vangt zijn queeste aan: een onvoorziene reis op de rand van de realiteit. Dan is het gedaan met de rust en staat de held plotseling bloot aan duistere krachten, raadselachtige wendingen en pratende katten. Dan is er geen weg meer terug. Niet voor de held én niet voor de lezer. Zeg maar: dag nachtrust, dag vrienden – de wonderlijke boeken van Murakami hebben het vermogen om je alles om je heen te laten vergeten, tenminste: bijna alles.
Vooropgesteld: niet iedereen houdt van Murakami. Toen Bob Dylan in 2016 de Nobelprijs voor literatuur kreeg, twitterde Jan van Mersbergen ‘Dylan wint. Berichten over messteek voor de literatuur, maar het is ieder jaar weer een zegen voor de literatuur als Murakami niet wint’. De verhalenbundel Blinde wilg, slapende vrouw oogstte verdeelde reacties en zijn als magnum opus gelanceerde trilogie 1q84 stelde (sommige) fans en critici danig teleur. Een eindeloze brij zijpaden in een weinig verheffend taaltje – de teneur in een notendop. Terecht? Ja en nee, zegt deze bewonderaar. Een groot stillist is Murakami nooit geweest. Op z’n best schrijft hij in een taal die niet verfraait en weinig anders doet dan het verhaal aanzwengelen, eventjes stilzetten om dan weer te versnellen. Niet ieder detail doet ter zake, niet iedere uitweiding pakt even goed uit. Ik herinner me een nog al uitvoerige beschrijving van een bic-aansteker; ik herinner me ook dat ik me afvroeg: wat doet die hier, waarom moet ik dit weten? Maar toch. Juist door die wat vlakke stijl en het nog al alledaagse taalgebruik ben je wel bereid om ver mee te gaan, heel ver, tot aan de laatste bladzijde om precies te zijn. En waar vind je in de hedendaagse literatuur pratende katten, ‘schaapmannen’ en verdwenen olifanten zonder dat het boek in kwestie er jolig, kinderachtig of seniel van wordt? Waar gaat het surreële gepaard met zoveel profaan verlies, waar is de droom doordrenkt met zoveel melancholie?
In zijn beste werk is er bovendien altijd meer aan de hand dan zich aan de oppervlakte afspeelt, onder de windstille woordenstroom gaat nóg een andere wereld schuil – de onze. Zo is De Opwindvogelkronieken niet alleen een spannende detective maar geeft het boek ook een gruwelijk beeld van Japan tijdens WO2; Norwegian Wood is een melancholische roman over liefde, seks en dood maar op de achtergrond worden ook de idealen van de jaren ’60 en het inherente straatgeweld fijntjes gefileerd. En in weerwil van de wat vlakke stijl zijn er beelden en tal van verstilde momenten die er wél toe doen. Een fragment uit Spoetnikliefde in de vertaling van Elbrich Fennema:
‘Op dat moment begreep ik het. We waren prachtige reisgenoten, maar uiteindelijk waren we niet meer dan eenzame hompjes metaal die elk hun eigen baan beschreven. Van veraf ziet het er prachtig uit, als een vallende ster. Maar eigenlijk zijn we niet meer dan een soort gevangenen die stuk voor stuk zijn opgesloten en nergens heen kunnen. Wanneer de baan van twee satellieten een tijdje overlapt, kunnen we elkaar aankijken. Misschien kunnen zelfs onze harten elkaar raken. Maar dat duurt maar een fractie. Het volgende moment bevinden we ons weer in volslagen eenzaamheid. Tot we ooit ergens tot nul uitdoven.’
Dan neem ik die bic-aansteker maar wat graag voor lief.
Vraag: Is er reden om uit te kijken naar een nieuwe Murakami? Antwoord: altijd. Ik zeg: dag vrienden, dag nachtrust – de queeste van de middelmatige man gaat weer beginnen!
Levi Olthof
Haruki Murakami: De moord op Commendatore – deel 1 verschijnt 1 december, deel 2 volgt januari 2018
